Үйтас-Айдос су құбырының тарихы
Су құбыры - бұл күрделі қондырғы. Оның көмегімен қаланы, ауылды, өндіріс пен шаруашылық орындарын бір орталықтан сумен қамтамасыз етеді. Тұрмыстық су құбыры тұрғындарды ауыз сумен қамтамасыз етеді, заводтар мен мекемелердегі адамдардың тұрмыстық қажетін қанағаттандырады. Өнеркәсіптік су құбыры тек қана өндірістік және технологиялық қажеттіліктерді қанағаттандырады.
Үйтас-Айдос — қола дәуірінен сақталған ескерткіш. Қарағанды облысы Ұлытау ауданындағы Сарыкеңгір өзенінің оң жағалауында, Үйтас-Айдос қыстағынан оңтүстік-шығысқа қарай 2 км жерде орналасқан.
1984 - 85 ж. Жезқазған облысы тарихи-өлкетану мұражайының экспедиция (жетекшісі Э.Р. Усманова, В.В. Варфоломеев) жұмыстары барысында зерттелді. Ауданы шамамен 5000 м2 жерде шашырай орналасқан 17 қоршау қола дәуірінің екі кезеңіне, яғни нұра (б.з.б. 15 — 13 ғасырлар) және беғазы-дәндібай (б.з.б. 13 — 9 ғасырлар) мәдениеттері кезеңдеріне жататыны анықталды. Қазылған 14 нысанның 10-ы Нұра бойындағы ескерткіштерге жатады. Зираттың шығыс жағын ала оқшаулау тұрған бұл қоршаулар тігінен орнатылған ірі қақпа тастардан құралған және пішіні жағынан сопақша, кейде тікбұрышты түрде жасалған. Бұлардан ашылған барлығы 13 қабір 2 түрге бөлінеді: қарапайым топырақ қабірлер және тас жәшіктер. Екі қабірде мәйіт (екеуі балалардікі) жерленсе, 11 қабірде (барлығы ересектердікі) олар өртеліп, күлі жерленген. Заттай деректерді көптеп табылған бүйірі шығыңқы, тарақ қалыппен басылған өрнектері бар қыш ыдыстар, қола әшекейлер, тас садақ жебесі құрайды. Беғазы-дәндібай мәдениетіне қарасты қалған 4 қоршау (3, 4, 5, және 13 қоршаулар) басқаша үлгімен жасалғаны анықталды. Мұндағы ең үлкен орталық қоршау шаршы пішіндес, бұрыштары әлемнің 4 тарапына қаратылған. Үлкен қақпа тастардан жалпағынан қаланған, ені 1,5 — 1,7 м болатын қабырғаларының әрқайсысының ұзындығы 6,6 метр Ортадағы тоналған шұңқыр қабірдің аумағы 3,2*2,4 метр, тереңдігі қазіргі жер бетінен сәл ғана төмен, яғни мұнда мүрдені үстіңгі шым қабаты ғана алынып, тегістелген жер табанына қойған. Қоршау ішінен 5 сәнді қыш ыдыстың бөлшектері табылды. Зерттеу барысы 13-қоршаудың осыған ұқсас үрдіспен жасалғанын көрсетті. Оның өлшемдері 3,6*3 метр, ортасындағы саяз қабірдің аумағы 1,6*1,2 метр Бұл нысаннан қазба нәтижесінде сәнді өрнектелген беғазы қышынан басқа, киммерилік порыммен құйылған қола қанжартабылған.
Зерттелген басқа қоршаулардан қыш ыдыс бөлшектері, қола найза ұшы, сүйек садақ жебелері алынды. Қыш көзелер, негізінен белдеулі қыш ыдыс түріне жатады, мұның ішіндегі бір көзенің Батыс Сібір өлкесінен табылған ыдысқа ұқсайтыны байқалған. Өз кезегінде мұндай деректер Орталық Қазақстанды мекендеген көне беғазылық тайпалардың алыс-жақындағы көршілерімен тығыз байланыста болғанын көрсетеді.
История скважины Үйтас - Айдос
Напоит подземный источник
Вода из крана в медной столице стала намного чище. В действующий основной магистральный водовод врезали новый 13-километровый участок. Именно он был самым проблемным. И теперь подача воды по новым трубам началась.
Уйтас-Айдосский подземный источник играет важную роль в обеспечении жезказганцев питьевой водой. 70% брали из Кенгирского рукотворного озера, а остальную часть - из Уйтас-Айдоса. Теперь объем подземной воды увеличился. Зимой он достигнет 50%, а летом - 60%. Подаваемая в квартиры горожан вода стала лучшего качества. Влага подземных источников не требует очистки, подвергается лишь хлорированию согласно санитарным требованиям.
До недавнего времени это месторождение использовалось не на полную мощность. В связи с большой изношенностью водовод от Уйтас-Айдоса давал в год не более 35 млн кубических метров воды. Ведь его начали строить еще в 1967 году. Комплекс введен в эксплуатацию в 1967-1970 годах. Со временем он значительно износился. Железобетонные трубы часто выходили из строя. Самый проблемный участок составил 13 километров. Его реконструкция началась в сентябре минувшего года в рамках реализации Комплексного плана социально-экономического развития Жезказгана, Сатпаева и Улытауского района, рассчитанного до 2020 года. Работы по ремонту напорной части успешно завершены. Подрядная организация "КазЦентрСтрой" выполнила их при финансировании местного градообразующего предприятия. Оно выделило 1 млрд 173 млн тенге. Использовались полипропиленовые трубы толщиной 47,8 миллиметра, выдерживающие давление 12 килограммов на квадратный сантиметр. Срок их эксплуатации - 50 лет.
На водоводе протяженностью 60 километров реконструкция велась на двух участках. Один из них составил 2 километра, второй - 11. На первом еще летом проведены гидравлические испытания. Его ввели в эксплуатацию. И вот теперь настала очередь второго участка. В следующем году планируется заменить еще 13 километров сетей. Но существенное увеличение объемов можно ожидать только после капитального ремонта всего водовода длиной 60 километров.
Перед запуском участка в эксплуатацию для обеззараживания было введено 150 кг гипохлорида. Вода из скважин Уйтас-Айдосского месторождения попадает в специальный резервуар емкостью 5 тысяч кубических метров, проходит через насосную станцию и подается в город. Будет проводиться мониторинг процесса, состояния трубопровода. Обслуживает его предприятие тепловодоснабжения Жезказгана.
Уйтас-Айдосское месторождение считалось резервным источником для обеспечения питьевой водой населения Жезказгана. В связи с развитием промышленности в Жезказганском регионе Кенгирское озеро стало загрязняться. В последние годы паводок приходит через 4-5 лет, а раньше - раз в 3-4 года. Уровень опускается до критического. Поэтому и встал вопрос о том, чтобы подземные воды стали главным источником, который не требует дополнительных вложений на возведение очистных сооружений. Количественное повышение объемов отразилось на качестве. Технология очистки на хозпитьевых очистных сооружениях Жезказгана соблюдается. Вода соответствует санитарным нормам.
Замена 13 километров водовода позволит почти вдвое увеличить подачу подземной воды горожанам. До реконструкции через старые трубы в час проходило 1100 кубических метров воды. Теперь этот показатель вырос практически до 2000. Но и этого недостаточно, чтобы на 100% обеспечить город подземной водой. В Комплексном плане социально-экономического развития Жезказгана, Сатпаева и Улытауского района есть проект подведения коммуникаций от Кожамсеитского источника. Здесь очень мягкая вода. Один ее куб можно смешивать с тремя кубами Уйтас-Айдоса и подавать потребителям. В перспективе подземные воды станут основным источником снабжения города меди.
Ақпарат айдынында
1) Бәйішев Ж, Қуанышқа бөлеген Үйтас-Айдос суы / Ж. Бәйішев//Сарыарқа. - Жезқазған, 2016. - 1 қаңтар(№1).-2 б.
2) Белгібай І, Кеңгір кемеліне келеді ме? : Кеңгір су қоймасы / І. Белгібай//Сарыарқа. - Жезқазған, 2012. - 30 наурыз(№14).-1 б.
3)Сихынбаев Қ, Ауызсу мәселесі өз шешімін күтуде : қала шаруашылығы / Қ. Сихынбаев//Сарыарқа. - 2009.-7 ақпан.- 3 б.
4)Чумакова З, Жезқазған : менің қазақстаным / З. Чумакова//Бала би. - Алматы, 2013. - №7.-1-8 б.
5)Оспанова Ж. Экологиялық мәселе-елдік мүдде [Мәтін] // Сарыарқа,2014. - 18 маусым(№29).-4 б.
6)Рахұлы А. Үйтас-Айдос суының үлесі артты [Мәтін] // Орталық Қазақстан. - 2015.-№211-212.- 3 б.
7)Шипунов В.Водные корректоры[Мәтін]//Сарыарқа,2012.-11 мамыр.-10 б.
8)Рахұлы А. Ішер суымыз адалынан болсын // Сарыарқа, 2020. - 18 қыркүйек.- 4 б.
9)Оразалина Д. Экологиялық ахуал - назарда : Мезгіл мәлесі // Сарыарқа,2020. - 18 қыркүйек.- 4 б.
Цифрланған құжаттар
1) Әбдіраш, Ә.Жезқазған: ауызсу мәселесі шешілді :Мезгіл мәселесі. // Орталық Қазақстан. - 2020.-16 қаңтар.- 1 б.
2) Мұхан Д. Жағажайдың жағдайы - экологтар назарында //Сарыарқа, 2020.- 7 тамыз. - 8 б.
3) Рахұлы, А.Үйтас-Айдос суының үлесі артты :Мезгіл мәселесі.// Орталық Қазақстан. - 2015.-№211-212.- 3 б.
Үйтас-Айдос су құбыры жайлы қажетті сілтемелер:
1) ҮЙТАС-АЙДОС ҚҰБЫРЫ «ҚАЛЖЫРАП» ТҰР
2)Жезқазған қаласының тұрғындары сапасыз су ішуге мәжбүр
3)Үйтас-Айдос — қола дәуірінен сақталған ескерткіш
5)В каждый дом пришла, Ура! С Уйтас-Айдоса чистая вода!
6)Жители Жезказгана жалуются на качество питьевой воды
